Shqipëria tërhoqi vëmendjen ndërkombëtare javën e shkuar kur kryeministri Edi Rama njoftoi se një entitet i krijuar me inteligjencë artificiale me emrin Diella do t’i bashkohej kabinetit të tij. Qeveria e paraqiti këtë si një nismë për të zvogëluar diskrecionin njerëzor në fusha të ndjeshme si prokurimi publik, për të përshpejtuar vendimmarrjen dhe për të sinjalizuar se Shqipëria e merr seriozisht qeverisjen digjitale.
Në këtë episod të “Newsroom” në A2 CNN do ta shohim “Diellën” 360 gradë. Nëse do të ishte humane, kjo të ishte Certifikata e Lindjes së saj.
Më shumë se 5 dekada më parë, në vitin e largët 1970 autori më i shquar post-modernist i letërsisë shqipe, Martin Camaj që gjithë jetën e kaloi në emigrim në romanin e tij “Djella” vinte në pah të metat e mjedisit politik të një sistemi të mykur qeverisës. “Se të gjithë, edhe ata që sundojshin atje naltë, pa përjashtim, ishin jashtë në borë e shi, po pak njerëz e pohoshin këtë”, shkruante ai në gegërisht me ton ironik. Koha bën të vetën, por shumë nga fenomenet që kanë gërryer Shqipëri në kohë vetëm sa përcillen. Ndër to është korrupsioni, të cilin e pas 12 vitesh në pushtet kryeministri Edi Rama premton ta çrrënjosë nëpërmjet Inteligjencës Artificiale. Eksperimenti nis mes prokurimet publike.
Rruga e Shqipërisë drejt qeverisjes digjitale ka qenë ambicioze, por me pengesa. Portali e-Albania u lançua për herë të parë në vitin 2013 nga Agjencia Kombëtare e Shoqërisë së Informacionit, si një platformë modeste me një numër të kufizuar shërbimesh. Zgjerimi i tij u përshpejtua pas vitit 2017, kur digjitalizimi u bë një prioritet qendror i qeverisë. Deri në vitin 2020, qeveria njoftoi se pothuajse të gjitha shërbimet do të kalonin online dhe në vitin 2022 deklaroi se 95 për qind e shërbimeve publike ishin të disponueshme ekskluzivisht përmes e-Albania. Megjithatë, përparimi ka qenë i brishtë. Sulmet kibernetike të vitit 2022, të cilat ndërprenë shërbimet qeveritare për ditë të tëra, zbuluan dobësitë dhe ndikimin brutal të sulmeve kibernetike të sponsorizuara nga shtetet. Megjithatë, pak më pas kryeministri Edi Rama shpalosi hapur planin për përfshirjen e Inteligjencës Artificiale në qeverisje.
“Ne po punojmë do ti çojmë parlamentit një projekt të ri për futjen e inteligjencës artificiale në prokurime, por ambicia është që brenda këtij mandati ne të prezantojmë sistemin e prokurimeve me inteligjencë artificiale që do të thotë faktikisht se do të prokurohet pa letra.”
Kryeministri e paraqiti këtë si një nismë për të zvogëluar diskrecionin njerëzor në fusha të ndjeshme si prokurimi publik, për të përshpejtuar vendimmarrjen dhe për të sinjalizuar se Shqipëria e merr seriozisht qeverisjen digjitale. Me dekret të Presidentit të Republikës, ngritja dhe funksionimi i ministrit virtual të Inteligjencës Artificiale “Diella” është kompetencë e kryeministrit Edi Rama.
“Diella” që është kthyer në simbolin e Qeverisjes Digjitale, projekt ambicioz që pritet t’i kushtojë vendit mbi 66 milionë euro deri në vitin 2030. Ajo do të vlerësojë ofertat, do të identifikojë potencialet e mashtrimeve dhe do të rekomandojë fituesit e tenderëve bazuar vetëm në kriteret ligjore dhe ekonomike.
“Përdorimi i inteligjencës artificiale në prokurimin publik përfaqëson një hap transformues drejt eliminimit të korrupsionit dhe abuzimit, sigurimit të transparencës dhe nxitjes së konkurrencës së ndershme ndërmjet operatorëve ekonomikë. Qëllimi është arritja e automatizimit të plotë të proceseve të prokurimit përmes një sistemi elektronik të avancuar të drejtuar nga inteligjenca artificiale, duke zëvendësuar dokumentacionin në letër dhe komunikimin fizik me një rrjedhë pune plotësisht digjitale dhe inteligjente.”
Qeveria e konsideron atë si “shërbëtore të prokurimeve publike”, duke theksuar se vendimet do të jenë 100 për qind të lexueshme dhe të pandikuara nga korrupsioni.
Ajo nuk do të qëndrojë në zyra, nuk do të firmosë me stilolaps, por do të funksionojë në platformën e-Albania, ku çdo tender publik do të analizohet nga ajo në mënyrë automatike, transparente dhe pa paragjykime njerëzore.
Ndërsa Diella merr rolin e ministres së parë artificiale, pyetja mbetet: sa e pavarur mund të jetë vërtet një inteligjencë artificiale që varet nga sistemet ekzistuese dhe burokracitë e shtetit? A mund të shmangë gabimet, paragjykimet dhe ndikimet politike, apo do të mbetet një “simbol” futuristik, më shumë për sy e faqe sesa një mjet real për ndryshim?
Në fund të ditës, ajo mbetet në varësi të Agjencisë Kombëtare të Shoqërisë së Informacionit. Koha do të tregojë nëse ministrja virtuale do të jetë një hap drejt transparencës, apo thjesht një eksperiment i bukur, por pa ndonjë ndikim thelbësor në administratën shqiptare.
Çdo hap duhet të jetë transparent, i shpjegueshëm dhe i auditueshëm. Një inteligjencë artificiale e besueshme për prokurimet duhet të lërë një gjurmë digjitale të verifikueshme, që tregon se çfarë të dhënash janë përdorur, si janë aplikuar kriteret dhe si janë arritur vendimet. Administrata shqiptare ende nuk ka treguar se ka kapacitet për të përmbushur këtë standard.
Llogaridhënia është parësore. Një chatbot që dërgon gabimisht një qytetar në menunë e gabuar është një bezdi; një inteligjencë artificiale që jep kontrata në mënyrë të pasaktë është një krizë qeverisjeje. Kush e miraton? Kush është përgjegjës kur merret një vendim i gabuar?
Ndërsa shumë njerëz e njohin inteligjencën artificiale përmes aplikacioneve komerciale të kohëve të fundit si ChatGPT, u deshën breza novatorësh dhe shpikjesh për të na çuar në këtë pikë. Ne kemi nevojë për projekte madhështore – të lindura si nga bashkëpunimi, por edhe nga një konkurrencë e shëndetshme – për të na dhënë një ndjenjë drejtimi. Mënyra se si ne projektojmë dhe ndërtojmë katedralet tona na tregon se kush jemi dhe kush duam të jemi.
Teknologjia mund ta mbështesë prokurimin, por nuk mund të zëvendësojë institucionet. Sistemet duhet të jenë transparente, të shpjegueshme dhe të mirëmbahen vazhdimisht. IA nuk është statike: ajo kërkon përditësime, monitorim dhe mbrojtje nga sulmet kibernetike. Përmbushja e këtij standardi do të kërkojë ekspertizë dhe burime që Shqipëria ende nuk i zotëron në thellësi.
Megjithatë, simbolet mund të fitojnë kuptim nëse mbështeten nga substanca. Pa garanci, Diella mund t’i thellojë problemet e qeverisjes duke përqendruar pushtetin në sisteme të errëta me pak llogaridhënie. Por nëse qeveria e harmonizon rolin e saj me ligjin, garanton mbikëqyrje efektive dhe investon në kapacitetin institucional, ajo mund të evoluojë nga një gjest politik në një mjet të vërtetë për reforma. Zgjedhja është nëse Diella do të mbetet një avatar që kap titujt kryesorë të lajmeve apo do të bëhet pjesë e punës së ngadaltë e të vështirë për ta shndërruar qeverisjen shqiptare nga slogane në struktura.
Por rreziqet janë të thella. Mangësitë në llogaridhënie mund t’u lejojnë zyrtarëve të fshihen pas justifikimit “vendosi kompjuteri”. Transparenca e dobët mund të minojë procesin e rregullt ligjor. Algoritmet mund të përsërisin paragjykimet ekzistuese, duke favorizuar disa ofertues mbi të tjerët. Dështimet në sigurinë kibernetike mund të devijojnë miliona euro. Dhe pa kapacitete të mjaftueshme, Shqipëria rrezikon të bëhet e varur nga ofrues të jashtëm për një nga funksionet e saj më të ndjeshme shtetërore.
Paqartësia që rrethon statusin e Diellës rrezikon të gërryejë besimin publik tek inteligjenca artificiale.
Por ambiciet nuk ndalen këtu. Në gusht të këtij viti qeveria publikoi një strategji kombëtare ku parashikohen politikat e përfshirjes së Inteligjencës Artificiale në të gjithë sektorët e shërbimeve publike në 5 vitet e ardhshme. Në strategji, qeveria pretendon gjithashtu se do të përfshijë modulet e IA-së në analizën fiskale për të parandaluar evazionin fiskal në Tatime dhe Dogana dhe automatizimin e proceseve në prokurorimet publike.
Pyetja më e thellë që ngre Diella nuk është teknologjike, por politike. A do të arrijnë liderët e Shqipërisë t’i rezistojnë tundimit për ta deleguar përgjegjësinë te kodi? A do të kërkojë parlamenti qartësi mbi atë se kush i firmos vendimet e prokurimit? A do të këmbëngulin organet e mbikëqyrjes mbi transparencën? Dhe a do të investojë administrata në aftësitë dhe garancitë e nevojshme për ta kthyer performancën në praktikë?
“Shqipëria do të përdorë inteligjencën artificiale jo si një luks apo eksperiment, por si një nevojë thelbësore e integruar në jetën e përditshme duke filluar nga fermat që përdorin IA-në për ujitje më të zgjuar, te spitalet që përdorin IA-në për diagnostikim të hershëm, te zyrat publike që përdorin IA-në për të ofruar shërbime të personalizuara për qytetarët. Ky vizion balancohet mes ambicies dhe përgjegjësisë: IA-ja në Shqipëri do të zhvillohet dhe zbatohet në përputhje me vlerat tona kulturore, parimet demokratike dhe objektivat e zhvillimit të qëndrueshëm.”
Shumë shpesh, debatet rreth teknologjisë, inovacionit dhe progresit kanë rënë në dyzime të zymta - njerëzit përballë makinerive, utopia përballë distopisë - që shpërqendrojnë nga çështja në fjalë. Historitë e teleskopit, radios, makinës, ashensorit, aeroplanit dhe – tani – inteligjencës artificiale ndjekin një model të ngjashëm.
“Njeriu nuk po lufton më vetëm për mbijetesë fizike, por për kuptimin dhe rëndësinë e tij në një botë ku inteligjenca artificiale mund të jetë më e fuqishme se ai.” – argumenton shpesh në librat e tij historiani dhe shkrimtari izraelit Yuval Harari i njohur për librat e tij mbi të shkuarën dhe të ardhmen e njerëzimi
Debatet rreth teknologjisë janë reduktuar gjithnjë e më shumë në dyzime të zymta. Inteligjenca artificiale duhet të kufizohet, ose duhet të përshpejtohet: tezë dhe antitezë, por jo sintezë. Historitë e teleskopit, radios, makinës, ashensorit, aeroplanit dhe – tani – inteligjencës artificiale ndjekin një model të ngjashëm. Dhe duke mbetur te Shqipëria, ambicia pas Diellës nuk është e pabazë. Por nëse Diella do të bëhet një moment historik apo një hap i gabuar do të varet më pak nga algoritmet e saj dhe më shumë nga kornizat ligjore, mbrojtjet institucionale dhe kapacitetet shtetërore që i japin kësaj nisme substancë. Nëse bëhet si duhet, kjo mund ta pozicionojë Shqipërinë si një laborator për qeverisjen digjitale. (A2 Televizion)
A2 CNN Livestream
MUND TE LEXONI GJITHASHTU
