Nuk kanë fituar një Çmim Nobel dhe vetëm në disa raste emrat e tyre mund të jenë të njohur për ju. Megjithatë, 10 njerëzit që do të takoni në këtë artikull kanë dhënë kontribute historike në shkencë në vitin 2023 në fushat e tyre. Secili prej tyre po punon për të ndërtuar një të ardhme më të mirë në shëndetësi, prodhimin e energjisë, mbrojtjen e mjedisit dhe në zgjerimin hapësinor dhe teknologjik të njerëzimit. Për këto arsye, revista “Nature” i ka përfshirë në “Nature'10 2023”, përzgjedhja prestigjioze e personaliteteve shkencore më interesante të vitit.
1. GRUAJA QË ÇOI INDINË NË HËNË. Kalpana Kalahasti, drejtoreshë e asociuar e misionit hënor të Indisë Chandrayaan -3, luajti një rol vendimtar në përgatitjen e ndërmarrjes që çoi në Hënë Agjencinë Hapësinore Indiane (Indian Space Research Organisation, ISRO). Në gusht 2023, India vendosi butësisht një sondë në terrenin hënor, një sukses që ishte arritur deri më tani vetëm nga Shtetet e Bashkuara, Rusia dhe Kina.
Për t'u përgatitur për këtë triumf, Kalahasti dhe ekipi i saj u nisën nga një dështim, ai i misionit hënor Chandrayaan-2, i cili përfundoi me rrëzimin në satelitin tonë në vitin 2019. Mësimet e kësaj përvoje i shërbyen të realizonin, pa rritje buxheti, një version të përmirësuar të tokës me më shumë karburant dhe këmbë më të qëndrueshme, dhe të kryenin teste dhe simulime se si të orientonin orbiterin dhe si të shmangnin rreziqet përpara touchdoën.
2. MBROJTËSJA E AMAZONËS. Në vitin 2023 Marina Silva u rizgjodh Ministre e Mjedisit dhe ndryshimeve klimatike të Brazilit nga Presidenti Luiz Inácio Lula da Silva. Ishte mandati i tij i dytë pas shkatërrimit për pyllin e përfaqësuar nga Presidenca e Jair Bolsonaro. E lindur në zemër të pyllit të Amazonës, me një të kaluar si aktiviste që e çoi atë në politikë, Silva rifuti një version të ri të Planit të Veprimit për Parandalimin dhe Kontrollin e Shpyllëzimit në Amazon, një paketë masash të nisura 20 vjet më parë, ndërmjet 2004 dhe 2012 kishte lejuar reduktimin e shpyllëzimit me 83%.
Midis janarit dhe korrikut 2023, gjobat për krimet mjedisore në pyje u rritën 147% krahasuar me mesataren 2019-2022, dhe këtë verë, Silva njoftoi një rënie prej 43% në paralajmërimet e shpyllëzimit nga imazhet satelitore të pyllit tropikal të Amazonës midis janarit dhe korrikut 2023, krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit 2022.
3. NJERIU QË RISHKROI RREGULLAT E RIPRODHIMIT. Në mars 2023 biologu i Universitetit Osaka në Japoni, Katsuhiko Hayashi, njoftoi se kishte marrë të vegjël miu nga qelizat e dy minjve meshkuj. Procesi kompleks përfshin izolimin e qelizave burimore nga bishti i dy brejtësve meshkuj, duke i shtyrë ata të bëjnë një sërë gabimesh që në raste të rralla çojnë në një dyfishim të vezës për fekondim dhe implant.
Një detyrë e konsideruar deri tani e pamundur, dekada larg aplikimeve të mundshme në mjekësinë riprodhuese njerëzore, por zhvillimet e së cilës mund të shërbejnë për të shpëtuar disa specie nga zhdukja.
4. EKSPERIMENTUESJA E SHKRIRJES BËRTHAMORE. Annie Kritcher dizenjoi një nga eksperimentet më të rëndësishme të shkrirjes bërthamore në botë, atë të Instalimit Kombëtar të Ndezjes (NIF) të Departamentit të SHBA-së. Energjia, pati sukses në një sfidë të ndjekur nga laboratorët anembanë botës për dekada: ngjeshja e atomeve derisa të shkaktojnë një shpërthim të aftë për të shkrirë bërthamën e tyre dhe për të gjeneruar më shumë energji sesa ajo e nevojshme për të shkaktuar reaksionin. Në thelb i njëjti reagim që i bën yjet të shkëlqejnë, të riprodhuar në një mjedis të kontrolluar. Midis fundit të vitit 2022 dhe 2023, ekipi i Kritcher e përsëriti me sukses eksperimentin katër herë.
5. NDËRGJEGJËSUESJA E NGROHJES GLOBALE. Eleni Myrivili është Kryeshefja e Ngrohjes së Kombeve të Bashkuara, detyrë që konsiston në ndërgjegjësimin e opinionit publik dhe organeve kompetente mbi shkaqet dhe efektet e valëve ekstreme të të nxehtit për shkak të ngrohjes globale dhe për të siguruar shpërndarjen e fondeve për të mbështetur zhvillimin e teknologjive të ftohjes që nuk përfshijnë emetimin e gazrave serrë.
6. BABAI I CHATGPT. Ilya Sutskever është shkencëtari kryesor në OpenAI i cili punoi për të krijuar ChatGPT, sistemi i diskutueshëm i AI që ka ndryshuar rrënjësisht pikëpamjen e këtyre mjeteve vitin e fundit. Në korrik 2023, Sutskever i zhvendosi interesat e tij në një projekt katër-vjeçar OpenAI "për të studiuar sistemet e drejtimit dhe kontrollin e formave të AI që janë më të zgjuar se ne."
7. DEBUNKERI I SUPERPËRÇUESHMËRISË. James Hamlin është një fizikant i lëndës së kondensuar në Universitetin e Floridës në Gainesville. Në vitin 2023 ai gjeti probleme metodologjike në punën e diskutueshme të një kolegu, Ranga Dias, një fizikan në Universitetin e Rochester Nju Jork. Në mars 2023, Dias botoi një artikull në Nature në të cilin ai pretendonte se kishte arritur superpërçueshmëri në temperaturën e dhomës dhe në një material të mbajtur në presione të moderuara, një lloj "Grali i Shenjtë" i fizikës së materialeve.
Hamlin i dërgoi shqetësimet e tij Nature dhe letra u tërhoq. Për Dias është tërheqja e tretë në pak më shumë se një vit.
8. ZBULUESJA E VËRTETË E SEMAGLUTIDE. Svetlana Mojsov është një biokimiste në Universitetin Rockefeller në Nju Jork, e cila luajti një rol kyç në identifikimin dhe karakterizimin e formës aktive të Hormoni GLP-1, i përdorur në ilaçet kundër diabetit dhe kundër obezitetit të bazuar në semaglutide. Në vitet 1980, Mojsov kreu një seri studimesh mbi modelet e kafshëve, të cilat më vonë do të bënin të mundur vërtetimin se hormoni GLP-1 mund të zvogëlojë nivelet e glukozës në gjakun e njeriut. Megjithatë kërkimi i saj themelor mbeti i papranuar për një kohë të gjatë.
9. PIONIERI I VAKSINAVE KUNDËR MALARIES NË AFRIKË. Halidou Tinto drejton një klinikë në Burkina Faso pa të cilën miratimi i vaksinave të para kundër malaries, përfshirë RTS,S dhe R21, i cili premton të arrijë një gamë të gjerë pacientësh, nuk do të ishte kurrë i mundur dhe që u rekomandua nga OBSH në tetor 2023. Njësia Kërkimore Klinike e Nanoro (CRUN), instituti ku Tinto punon dhe që ai ndihmoi në krijimin nga e para, është një pikë qendrore për kryerjen e testeve mbi vaksinat e mundshme kundër një sëmundjeje që shkakton 500 mijë vdekje çdo vit në Afrikë, veçanërisht te fëmijët nën moshën pesë vjeç.
10. EKSPLORUESI I TERAPIVE TË REJA KUNDËR KANCERIT. Thomas Poëles, studiues i onkologjisë në Spitalin St Bartholomeë në Londër, ka zbuluar se kombinimi i dy barnave më të reja, krahasuar ndaj kimioterapisë tradicionale, zgjat mbijetesën mesatare të pacientëve me kancer të fshikëzës nga 16 muaj në 2.5 vjet. Në tetor 223, kur ai prezantoi rezultatet në Kongresin e Shoqatës Evropiane për Onkologjinë Mjekësore në Madrid, shikuesit shpërthyen në duartrokitje të gjata. Është rezultati i parë revolucionar në terapinë e formave të avancuara të këtij lloj tumori për gati 40 vjet.
Trajtimi kombinon një medikament nga kategoria e Konjugatëve Antitrup-Droga (ADC), i cili kombinon citotoksicitetin e kimioterapisë me efektivitetin e një antitrupi që synon qelizat tumorale, me një imunoterapi që heq ndalimin e qelizave imune që vrasin tumoret. (A2 Televizion)
A2 CNN Livestream
MUND TE LEXONI GJITHASHTU
